Od korwety Danzig do s/s Sołdek – produkcja okrętowa gdańskich stoczni w latach 1850-1954
2021-01-01
Wycieczka po Stoczni Gdańskiej w 1938 roku
2021-02-25Przez wiele lat działalności stoczni wejście na ten wyjątkowy teren przemysłowy było utrudnione. Przed I wojną światową odwiedziny Stoczni Cesarskiej wyróżniały się jednak pod kilkoma względami.
Stocznia Gdańska im. Lenina jako “miasto w mieście”
Obecnie znaczna część terenu dawnej Stoczni Gdańskiej i innych terenów portowych w Gdańsku jest ogólnodostępną częścią miasta, lecz przez szereg lat był to teren niedostępny. Szczególnie rozbudowana i wiecznie pracująca infrastruktura przemysłowa, wyjątkowa siatka ulic i zatłoczonych tras transportowych oraz ogromne zaplecze socjalne Stoczni Gdańskiej im. Lenina przyczyniły się do powstania w drugiej połowie XX wieku określenia miasto w mieście, które faktycznie było odcięte od reszty Gdańska i zamknięte dla osób postronnych. Granica stoczni była ściśle określona i bez przerwy pilnowana, a wejście na teren zakładu chronione było przez kilka większych i mniejszych bram. Wejście na teren stoczni w okresie PRL możliwe było jedynie w wyjątkowych momentach, w tym przede wszystkim w czasie wodowań jednostek i świąt robotniczych, kiedy świętowała cała kilkunastotysięczna załoga. Można było wtedy bezpiecznie poruszać się po terenie niedziałającego zakładu z przewodnikami z zakładowego koła PTTK Stoczni Gdańskiej.
Odznaka przewodnika zakładowego PTTK Stoczni Gdańskiej ze zbiorów MFH.
Droga do Stoczni Cesarskiej w Gdańsku w końcu XIX wieku
Jednakże w końcu XIX wieku dostęp do znajdującej się w tym miejscu Stoczni Cesarskiej w Gdańsku Kaiserliche Werft zu Danzig był utrudniony z innego względu, którym nie był nawet fakt ochrony tajemnic produkcji zbrojeniowej dla Cesarskiej Marynarki Wojennej Kaiserliche Marine. Jedna z trzech w całych Niemczech Stoczni Cesarskich (obok zakładów w Wilhelmshaven i Kilonii) była chlubą dla ówczesnych Gdańszczan, którą ponadto można było zwiedzić codziennie z wyznaczonym przewodnikiem za zgodą zastępcy dyrektora i po wniesieniu niskiej opłaty 50 fenigów. Dopiero w roku 1910, w czasie intensywnych zbrojeń poprzedzających pierwszą wojnę światową, ograniczono wstęp osób cywilnych na teren stoczni jedynie do obywateli Cesarstwa Niemieckiego. Głównym problemem w dotarciu do państwowej stoczni był fakt, że do ostatnich lat XIX wieku pomiędzy śródmieściem Gdańska a terenem zakładu znajdowały się potężne fortyfikacje ziemne i fosy pochodzące jeszcze z początku XVII wieku, które trzeba było pokonać w drodze z miasta.
Fragment mapy twierdzy i miasta Gdańska z roku 1886 ze zbiorów BG PAN.
Dla ułatwienia komunikacji pomiędzy śródmieściem a leżącą już na przedpolu twierdzy gdańskiej państwową fabryką, w roku 1878 w kurtynie wałów obronnych pomiędzy bastionami Fuchs i Luchs (Lis i Ryś) otwarta została nowa Brama Stoczniowa Werft Thor. Do leżącej w północnej części miasta bramy dochodziło się ulicą Wałową Wallgasse, ówcześnie małą uliczką na krańcu miasta prowadzącą wzdłuż linii bastionów. Po przejściu przez bramę, dalej należało przejść ulicą Stoczniową Werft Gasse biegnącą po grobli rozdzielającej fosę miejską od fosy zewnętrznej, zwanej także kanałem zastawnym. Po przekroczeniu wszystkich fos i mostów dochodziło się do głównej bramy Stoczni Cesarskiej, gdzie przy wejściu na teren zakładu należało jeszcze pokazać pracowniczą legitymację lub uzyskać odpowiednią przepustkę cywilną dla zwiedzających. Wychodząc ze śródmieścia Bramą Stoczniową można było także po skręceniu w prawo, na wschód, dotrzeć do niegdysiejszej ważnej przeprawy i zajazdu Mleczny Piotr, gdzie w początku XX wieku znajdowała się już tylko malowniczo ulokowana restauracja.
Brama Stoczni Cesarskiej i jej sąsiedztwo
Po obu stronach bramy do państwowego zakładu zbrojeniowego na przeciwko siebie stały Główny Budynek Biurowy (nazwany później Dyrekcją) i Urząd Odbioru Dostaw – miejsce kontroli zamówień i kooperacji z innymi zakładami. Od strony ulicy znajdowało się osobne miejsce dla Portiera, a zaraz dalej dla Straży Stoczniowej, która dbała o bezpieczeństwo na terenie zakładu. Osobne wejście prowadzące bezpośrednio z ulicy Stoczniowej przeznaczono dla Biura Przyjęć, które kontrolowało kwestie zatrudnienia i wydawało przepustki. Na samym końcu ulicy, bezpośrednio przy Kanale Rufowym Hecker Graben znajdowały się jeszcze zakładowa Stołówka dla niższych rangą stoczniowców, a dla inżynierów Restauracja, gdzie pracownicy mogli zjeść posiłek przed rozpoczęciem i po zakończeniu pracy. Po południowej stronie ulicy stały mieszkania służbowe dla części kadry administracyjnej oraz służbowe mieszkanie głównego dyrektora stoczni i jego rodziny, będące faktycznie samodzielną willą z małym założeniem parkowym. Zmieniany co kilka lat dyrektor w randze komandora lub kontradmirała na bieżąco nadzorował pracę całego zakładu.
Porcelanka ze stołówki Stoczni Cesarskiej w Gdańsku ze zbiorów MFH.
Fragment planu Kaiserliche Werft zu Danzig z 1889 roku (w stanie po ukończeniu przebudowy zakładu trwającej na przełomie lat 70. i 80. XIX wieku) ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku. Czytelnie widać ulicę Stoczniową, bramę ujętą pomiędzy budynkami, Główny Budynek Biurowy (w kształcie litery L) i charakterystyczny kwartał zabudowy administracyjno-socjalnej (z dziedzińcem pośrodku). Po lewej stronie Kanał Rufowy, przed którym ślepo kończyła się ulica Stoczniowa. W prawej dolnej części zaznaczono mieszkania służbowe i willę dyrektora. W sąsiedztwie hodowano warzywa. W prawym górnym rogu widać magazyny, które należały już do przemysłowego fragmentu stoczni.
Główny Budynek Biurowy – Dyrekcja Stoczni
Rycina R. Bischof’a z około 1880 roku pochodząca z cyfrowego archiwum niemieckiej Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturowego przedstawia główną bramę Stoczni Cesarskiej w Gdańsku i jej otoczenie. Widoczny od rogu Główny Budynek Biurowy oddano do użytku w roku 1878 jako pierwszy murowany budynek na terenie zakładu (zabudowania Stoczni Królewskiej w Gdańsku sprzed lat 70. XIX wieku otrzymywały zawsze lekką konstrukcję drewniano-glinianą). Pierwotnie budynek ten otrzymał parter i piętro oraz dwa krótkie skrzydła i dopiero po kolejnych rozbudowach przestrzeni biurowej (prowadzonej przez następne 50 lat, aż do lat 30. XX wieku) obecnie widać w tym miejscu dodatkowe drugie piętro i rozbudowane skrzydła. Po lewej stronie ryciny widoczna uchylona bramka dla pieszych i pod wieżyczką miejsce dla Portiera. Brakuje jeszcze zabudowań mieszkalnych po przeciwnej stronie ulicy Stoczniowej, gdzie wcześniej znajdowały się ukazane podmokłe tereny bagniste.
Fragment pocztówki z roku 1889 z cyfrowych zasobów portalu Fotopolska. Widoczna główna brama do Stoczni Cesarskiej w Gdańsku
i gmach Dyrekcji, już po rozbudowie o dodatkowe piętro (nad wejściem pojawiła się wieżyczka zegarowa) i wysokie północne skrzydło.
Materiał pierwotnie ukazał się jako broszura dla uczestników wycieczek
zorganizowanych przez Morską Fundację Historyczną w czasie Nocy Muzeów w 2018 roku.
W lutym 2021 roku Fundacja Promocji Solidarności we współpracy z Morską Fundacją Historyczną
opracowały serię materiałów filmowych poświęconych wirtualnemu zwiedzaniu Muzeum Sali BHP Stoczni Gdańskiej.
Zapraszamy do obejrzenia odcinka poświęconego makiecie wydziału Kadłubowego nr 3,
dawnych pochylni Stoczni Schichaua w Gdańsku w służbie powojennej Stoczni Gdańskiej im. Lenina.
Materiał dostępny jest w serwisie YouTube.
