175 lat historii Stoczni Gdańskiej
2019-10-09
Gdańsk w Hanzie
2020-10-30Jednym z najciekawszych okresów przedwojennej historii przemysłu stoczniowego w Gdańsku jest dekada lat 60. XIX wieku, a dokładniej lata 1857-1873. Ówczesne pojawienie się nowych tendencji w technologii produkcji okrętowej, szybki rozwój portu gdańskiego oraz szczególnie zmienna sytuacja polityczna skupione w tak krótkim czasie nie miały żadnego odpowiednika w epoce średniowiecza i nowożytności.
Port gdański w połowie XIX wieku
Kryzysowe położenie gospodarcze portu gdańskiego, jakie charakteryzowało pierwszą połowę XIX wieku w historii miasta, dzięki różnym czynnikom zostało bezpowrotnie zmienione w latach 40. i 50. tegoż stulecia na korzyść miasta i jego mieszkańców. Najważniejszym czynnikiem był oczywiście obecny na całym kontynencie europejskim proces industrializacji, obejmujący wprowadzanie nowych technologii i materiałów oraz budowę nowego rodzaju struktur przemysłowych. Nie objął on jeszcze Gdańska w pełnej skali, stąd nieobecne były tu duże fabryki. Jednakże, dzięki intensyfikacji handlu międzynarodowego, przemysł znacząco wpływał na sytuację leżącego w sercu miasta i archaicznego starego portu na Motławie i wzmocnienie roli nowoczesnego Nowego Portu, skupionego nad starym ujściem Wisły i Kanałem Portowym. W czasie tych dwóch dekad w porcie gdańskim pojawiły się statki o napędzie parowym, zarówno towarowe jak i pasażerskie, oraz kolej żelazna, łącząca miasto z jego zapleczem gospodarczym w głębi lądu. W końcu pierwszej połowy XIX wieku uprzemysłowienie tej części Królestwa Prus następowało w największym stopniu właśnie za pomocą wprowadzania nowych środków komunikacji.
Trzecia ćwierć XIX wieku to czas szczególnego rozwoju gospodarki i liberalizacji handlu na ziemiach niemieckich i w Królestwie Prus, do których należały także prowincja Prusy i miasto portowe Gdańsk. Niemiecki Związek Celny (powołana w roku 1834 unia celna i gospodarcza obejmująca większość państw niemieckich) prowadził wtedy najbardziej otwartą i liberalną politykę handlową na kontynencie europejskim. Zniesienie w roku 1857 poboru międzynarodowych ceł na Cieśninach Duńskich (wyjściu Morza Bałtyckiego na Morze Północne i dalej na Ocean Atlantycki) i jeszcze w roku 1861 państwowych ceł tranzytowych dla pruskich portów przeładunkowych zachęciło kupców rodzimych i zagranicznych do transportowania towarów na dalsze odległości przez Gdańsk i przy łączeniu różnych środków transportu. Naturalnie w niedługim czasie przełożyło się to na wzrost obrotów portu gdańskiego i wzrost tonażu przybijających tu statków. W kwestii finansów coraz częściej organizowano ważne, a nieobecne dotychczas w tej części Prus, akcyjne spółki kapitałowe, które zwiększały wielkość przedsięwzięć, inwestycji i ładunków przechodzących przez port. Równocześnie władze państwa z pomocą kolejnych ustaw parlamentarnych polepszały warunki działalności i wachlarz możliwości prywatnych przedsiębiorców, wycofując się z części wdrożonych w pierwszej połowie XIX wieku inwestycji państwowych.
Stocznia Królewska w Gdańsku na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku
Połowa XIX wieku dla szkutnictwa bałtyckiego to okres znaczących przekształceń i powolnego przechodzenia od budowy drewnianych żaglowców do konstruowania jednostek o napędzie parowym i z (w coraz większym stopniu) żelaznym kadłubem. Najczytelniej tendencja ta ukazała się w przypadku portu gdańskiego w państwowej pruskiej Stoczni Królewskiej w Gdańsku Königliche Werft zu Danzig, o której początkach pisaliśmy tutaj. Po utworzeniu w roku 1854 w Gdańsku Bałtyckiej Bazy Pruskiej Marynarki Wojennej Marinestation der Ostsee, od końca lat 50. XIX wieku rozwijała się tu produkcja nastawiona ściśle na budowę okrętów wojennych i pomocniczych, ich wyposażenie i sprawną naprawę. Powstawały tu głównie kanonierki i korwety parowe, choć nie brakowało również szkunerów i brygów wojennych. Większość z tych jednostek o drewnianym kadłubie wciąż posiadała żagle, ale głównym środkiem napędu była już maszyna parowa.
Drewniane korwety o napędzie śrubowym „Arkona” i „Gazelle” w trakcie budowy w Stoczni Królewskiej w Gdańsku na sztychu z roku 1857 ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN. Widok od strony Martwej Wisły, w tle widać zabudowę Starego Miasta.
W tym czasie teren zakładu został poszerzony o leżące wokół działki oraz uzyskał nową drogę łączącą go z miastem w rejonie przed Bramą św. Jakuba. Na tych przestrzeniach pojawiły się nowe budynki warsztatowe i magazynowe, większy budynek administracyjny i kreślarnie. Ważne dla pracy z pierwszymi elementami metalowymi stosowanymi do budowy statków odlewnia i kotlarnia (miejsce budowy kotłów i maszyn parowych) z czasem rozbudowane zostały także o stację prób metalowych łańcuchów (coraz bardziej zastępowały olinowanie) oraz małe warsztaty artyleryjskie, gdzie powstawały działa okrętowe. Jednym z ważnych etapów rozbudowy i usamodzielnia się Stoczni Królewskiej w Gdańsku było zakończenie procesu montowania żelaznych nadbudówek u wodowanych tu większych okrętów w leżącej daleko w porcie szczecińskim prywatnej stoczni Vulcan. Ukończona w roku 1858 korweta o napędzie śrubowym SMS Arcona była pierwszą jednostką zbudowaną w całości w Stoczni Królewskiej w Gdańsku - wszystkie elementy żelazne potrzebne do powstania okrętu powstały bezpośrednio na terenie zakładu, a nie były importowane czy montowane w innym miejscu. Dla drewnianego doku pływającego używanego do remontów jednostek (mógł przyjmować fregaty 60-działowe lub parowce o rozmiarach korwety) konstrukcji Johanna Klawittera powstało osobne nabrzeże, zorganizowano drugą i trzecią pochylnię budowlaną oraz przekopano dodatkowy kanał, który służył do magazynowania i wyciągania na brzeg drewna konstrukcyjnego spławianego do stoczni Martwą Wisłą.
W roku 1859 Stocznia Królewska w Gdańsku zatrudniała 179 pracowników, była więc jednym z największych miejsc pracy w regionie Gdańska czy nawet całej prowincji Prusy. Budowano tu dobre jednostki i sprawnie naprawiano te już wykorzystywane - zakład był jedynym tego typu miejscem we wszystkich portach niemieckich, gdzie budowano, wyposażano i remontowano jednostki wojenne służące w leżącej w tym samym porcie bazie. Mimo że zakład prowadzony był przez marynarkę i podlegał władzom państwowym, w tym czasie aż 80% załogi stanowili jednak cywile-szkutnicy, a nie zawodowi żołnierze-marynarze, pełniący jedynie funkcje kierownicze. W roku 1859 podjęto się w Stoczni Królewskiej w Gdańsku realizacji projektu budowy na zlecenie Pruskiej Marynarki Wojennej pierwszych kanonierek - ośmiu jednostek klasy Kameleon. Bez względu na to wszystko, teren stoczni wciąż obejmowały obostrzenia budowlane przedpola twierdzy gdańskiej, stąd zajmowała ona jedynie lekkie budynki szachulcowe. Z braku perspektywy możliwości powstania stałej zabudowy poszczególne szopy, magazyny i hale były rozlokowane dość chaotycznie, w zależności od potrzeb.
Wojna z Danią i powołanie pruskiego portu w Kilonii
Przełom lat 50. i 60. XIX wieku w Królestwie Prus to moment zmiany władz i zaprowadzenia nowej polityki. W roku 1858 regentem w miejsce schorowanego starszego brata został Wilhelm z dynastii Hohenzollernów, który po jego śmierci w trzy lata później (w roku 1861) został koronowany na Króla Prus. W roku 1862 nowym premierem królestwa mianowany został przez owego władcę polityk i dyplomata Otto von Bismarck. Był to początek procesu zjednoczenia podzielonych między różne kraje ziem niemieckich w jedno silne państwo narodowe, który w niedługim czasie miał zobrazować się w kolejnych wojnach zjednoczeniowych. Zmiany polityczne w tym czasie objęły także sam Gdańsk, którego nadprezydentem w roku 1863 został Leopold von Winter, proponujący modernizację przestrzeni miasta i jego infrastruktury. Jego możliwości pod tym względem różniły się od możliwości poprzedników tym, iż w tym samym roku spłacona została ostatnia rata kontrybucji nałożonych na Gdańsk w okresie napoleońskim, co uwolniło dużą część budżetu miasta.
"królewska pruska Stocznia Okrętów Wojennych w Gdańsku"
Grafika Juliusa Gottheila z "Illustrierter Zeitung", wydania z dnia 23 listopada 1861 roku. Ze zbiorów Monachijskiego Centrum Digitalizacji.
W pierwszej połowie roku 1864 miała miejsce wspólna wojna Królestwa Prus z Cesarstwem Austrii przeciwko Królestwu Danii o los leżących na północy ziem niemieckich trzech księstw Szlezwiku, Holsztynu i Saksonii-Lauenburg. Była to kontynuacja nierozstrzygniętej pierwszej wojny o Szlezwik z lat 1848-1851, prowadzonej w okresie Wiosny Ludów. Konflikt ten przyczynił się do podjęcia nowoczesnej produkcji okrętowej przez Prusy w Królewskiej Bazie Korwet w Gdańsku i lokowania z czasem w tym miejscu Stoczni Królewskiej. Obie wojny miały to samo podłoże narodowe i dotyczyły kwestii przynależności i praw ludności księstw pogranicza niemiecko-duńskiego. Po krótkiej kampanii wojennej, w październiku 1864 roku podpisano układy pokojowe, które przekazywały sporne ziemie podległe monarsze duńskiemu pod tymczasową władzę Związku Niemieckiego, któremu przewodziła Austria.
Zamierzeniem polityki premiera Bismarcka było szybkie przejęcie całego obszaru utraconego przez Danię i utworzenie z tych terenów nowej, dużej prowincji Królestwa Prus. Leżałaby ona nie tylko nad rodzimym Morzem Bałtyckim, ale także nad cennym dla handlu atlantyckiego Morzem Północnym, do którego brzegów królestwo uzyskało dostęp nie tak dawno, gdyż w roku 1853. Wtedy to w akcie przejęcia małego obszaru portu Wilhelmshaven od Oldenburga powstała tam równolegle jak w Gdańsku siostrzana Stocznia Królewska, która służyła militarnej obsłudze właśnie Morza Północnego. Kilonia, leżąca w okupowanym przez wojska austriackie, lecz administrowanym wspólnie przez obu tymczasowych okupantów Holsztynie, w roku 1865 stała się miejscem budowy tymczasowej pruskiej państwowej bazy marynarki, podobnej do tej, która działała w Gdańsku w latach 1844-1854.
Widok na Stocznię Cesarską w Kilonii na pocztówce z końca XIX wieku. Początkiem tego zakładu państwowego była baza marynarki założona w tym miejscu w roku 1865.
Po uzyskaniu zgody od władz Austrii, w marcu 1865 roku król Prus Wilhelm przeniósł Bałtycką Bazę Pruskiej Marynarki Wojennej z Gdańska do Kilonii. Nowy port w granicach królestwa ulokowany w zachodniej części Bałtyku i blisko Cieśnin Duńskich stał się nowym punktem koncentracji kapitału państwowego i inwestycji prywatnych, przez co z czasem port i baza w Kilonii szybko zdystansowała Stocznię Królewską w Gdańsku i tamtejszy port leżący bardziej w głębi lądu. Jednakże, zanim tak się stało, jeszcze do początku lat 70. XIX wieku Stocznia Królewska w Gdańsku była jedyną w pełni operacyjną stocznią Marynarki Wojennej Związku Północnoniemieckiego, gdyż w drugiej połowie lat 60. XIX wieku najważniejsze obiekty stoczniowe i portowe w Wilhelmshaven i Kilonii były jeszcze w budowie i mogły być wykorzystywane jedynie częściowo.
Zmiana sytuacji portu gdańskiego i Stoczni Królewskiej w Gdańsku
Utrata dotychczasowej funkcji państwowej bazy marynarki przez port gdański w znacznym stopniu ograniczyła wpływ marynarki i struktur wojskowych na jego rozwój, lecz nie było to tak znaczące jak same przemiany charakterystyki transportu morskiego w tym czasie. W imporcie Nowego Portu swój nowy status osiągnęły w tym czasie towary kolonialne, zarówno produkty spożywcze jak i używki. W końcu lat 60. XIX wieku pojawiły się trudności z zapewnieniem odpowiednich warunków przeciwpożarowych przeładunku i magazynowania rosnących ilości nafty i węgla, a także z budową specjalistycznych magazynów dla nowych w Gdańsku towarów, jak cement, soda, chemikalia czy nowego rodzaju nawozy sztuczne. Ważnym krokiem w rozbudowie tej części portu było uruchomienie państwowej linii kolejowej ze śródmieścia Gdańska do południowych nabrzeży Nowego Portu w roku 1867 i budowy tam nowego dworca kolejowego służącego przeładunkowi towarów i transportowi ludzi. Jednym z ważnych przyczynków podjęcia budowy tego połączenia przez władze państwowe w roku 1864 był transport broni i wyposażenia dla Pruskiej Marynarki Wojennej, który jednak w momencie otwarcia już częściowo się zdewaluował. W roku 1870, po dekadzie od pierwszych zapowiedzi prywatnej spółki Hinterpommersche Eisenbahn, otwarta została jeszcze jedna ważna linia kolejowa łącząca Gdańsk przez Słupsk ze Szczecinem, która poszerzyła zaplecze gospodarcze portu.
W tym czasie Stocznia Królewska w Gdańsku, nie tak dawno jedyna stocznia niemiecka przygotowana do samodzielnej budowy nowoczesnych okrętów wojennych z drewna o napędzie parowym, rozpoczęła ważny proces przestawienia się na budowę okrętów żelaznych, przy czym były to fregaty pancerne o drewnianej konstrukcji kadłuba, ale pokryte już żelaznymi płytami pancerza. (Stąd właśnie w końcu XIX wieku wzięło się określenie nowej klasy okrętów dodatkowo opancerzonych - pancerniki.) Pierwsze okręty pancerne tego typu zasiliły Pruską Marynarkę Wojenną w drugiej połowie lat 60. XIX wieku, ale były to jednostki zakupione w Wielkiej Brytanii i Francji. W roku 1868 rozpoczęto budowę korwety pancernej Hansa, która była pierwszym niemieckim okrętem pancernym zbudowanym całkowicie z materiałów krajowych dostarczanych przez rodzimych przedsiębiorców (dotychczas specjalne stopy metali lub gotowe wyposażenie sprowadzano z zagranicy). Sama maszyna parowa, wykorzystywana do napędzania statków, nie przekładała jednak już swojej energii na boczne koła łopatkowe, ale na nowy element budowy statku - śrubę okrętową. Była ona ulokowana bezpieczniej w tylnej części jednostki (trudniej dostępny dla przeciwnika cel ataku) i ekonomiczniej w całości pod linią wody (łopatki z koła tylko częściowo zanurzały się w wodzie). O ile pierwsze korwety żaglowe o drewnianych kadłubach utrzymywały w latach 50. XIX wieku wyporność w granicach 200-600 ton, o tyle nowe konstrukcje o napędzie parowym i z żelaznymi wzmocnieniami otrzymywały w końcu lat 60. XIX wieku wyporność 1200-3000 ton.
Plan portu gdańskiego z 1869 roku ze zbiorów duńskiej Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze. Od dołu widoczne: miasto-twierdza Gdańsk, w czerwonym zaznaczeniu Stocznia Królewska w Gdańsku, w centrum wyspa Ostrów, w górnej części obszar Nowego Portu, Wisłoujścia i Westerplatte. Czarną linią po lewej stronie zaznaczono bieg linii kolejowej łączącej miasto z zewnętrzną częścią portu.
Zabudowania Stoczni Królewskiej w Gdańsku na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku. Plan z publikacji "Danzig und seine bauten" z 1908 roku. Widać brak szerszej koncepcji urbanistycznej i podział terenu zakładu przez dwa kanały.
Wzrost poziomu techniki budowy okrętów wymagał zatrudnienia większej liczby fachowców i inżynierów, stąd w roku 1867 otwarto przy tym zakładzie państwowym Szkołę Stoczniową Werftschule, gdzie oprócz praktykantów uczyli się także aktywni już stoczniowcy, którzy uzupełniali jedynie brakujące wykształcenie w dziedzinie pracy z coraz bardziej powszechnym w konstrukcji jednostek metalem. O ile w końcu lat 50. XIX wieku pracowało tu około 300 osób, to w latach 60. załoga liczyła już około 900 osób, a w początku lat 70. liczba ta osiągnąć miała wartość 2,1 tysiąca. Od lat 60. XIX wieku jedną z ważniejszych funkcji wśród stoczniowców pełniły brygady niterów, którzy zajmowali się łączeniem poszczególnych blach i żelaznych kształtowników w procesie nitowania na gorąco.
Pomimo samodzielności i prowadzonych prac modernizacyjnych Stocznia Królewska w Gdańsku coraz szybciej traciła względem swojej siostry z Kilonii, gdzie na niezagospodarowanych wcześniej terenach rozplanowano nowoczesny układ magazynów, hal i pochylni, które wpisywały się w szerszy zarys tamtejszej bazy marynarki i portu. Podobnie rzecz miała się w porcie i Stoczni Królewskiej w Wilhelmshaven, które samodzielnie obsługiwało Morze Północne. W Gdańsku zabudowa stoczniowa była wyłącznie tymczasowa i stawiana na przedpolu bez ogólnego planu zagospodarowania czy ciągów komunikacyjnych, ponadto niekorzystanie rozdzielona dwoma kanałami transportowymi. W pewnym momencie w końcu lat 60. XIX wieku pojawiły się projekty całkowitego unieruchomienia tej stoczni, likwidacji jej zabudowy oraz przeniesienia cennego wyposażenia i wykwalifikowanych pracowników do Stoczni Królewskiej w Kilonii. Nie zostały one jednak podjęte ze względu na wojnę Królestwa Prus z Cesarstwem Austrii.
Wojna z Austrią i utworzenie Związku Północnoniemieckiego
Austriacką zapowiedź zmiany skutków wspólnej wojny z Danią (kwestia dziedziczenia Holsztynu) na forum sejmu Związku Niemieckiego w czerwcu 1866 roku Prusy uznały za złamanie dotychczasowych układów, z których się natychmiast wycofały, po czym zbrojnie zajęły Holsztyn. Zawnioskowanie przez austriackiego cesarza o przeprowadzenie powszechnej mobilizacji w większości krajów niemieckich jako przygotowania do wojny przeciw Prusom w kilka dni później zostało oficjalnie poczytane i nazwane przez premiera Bismarcka jako zerwanie międzynarodowych umów tyczących się relacji łączących państwa niemieckie i rozwiązanie Aktu Związku Niemieckiego, przyjętego jeszcze w trakcie obrad kongresu wiedeńskiego w roku 1815.
Terytorium Królestwa Prus w ramach Związku Północnoniemieckiego istniejącego w latach 1866-1871. Zaznaczono należące do Królestwa Prus porty w Wilhelmshaven, Kilonii i Gdańsku. Na podstawie otwartej licencji z Wikipedii.
Protestanckie kraje północnoniemieckie poparły Prusy, z którymi były związane gospodarczo w ramach Niemieckiego Związku Celnego, kraje południowoniemieckie stanęły po stronie katolickiego cesarza, z którymi łączyły je więzy dynastyczne i kulturowe. Konflikt zbrojny ograniczył się do jedynej większej i praktycznie decydującej bitwy pod czeską Sadową Königgrätz, która odbyła się już w miesiąc od rozpoczęcia wojny. Austria wystąpiła ze Związku Niemieckiego, który został równocześnie rozwiązany, i zobowiązała się uznać zmianę przewodniej siły politycznej na północnych ziemiach niemieckich, przy nadaniu zupełnej niezależności politycznej państwom południowoniemieckim w stosunkach międzynarodowych przez obie strony konfliktu. Na przełomie lat 1866/1867 sojusz militarny przekształcono w szerszy kompetencjami Związek Północnoniemiecki Norddeutscher Bund, któremu politycznie i gospodarczo przewodniczyło Królestwo Prus.
Jednym ze skutków tak zwanej wojny niemieckiej była aneksja księstw Szlezwiku i Holsztynu i utworzenie prowincji Królestwa Prus Szlezwik-Holsztyn Schleswig-Holstein. Po przekazaniu Prusom tego regionu i leżącej tam Kilonii, w roku 1867 oficjalnie powołano tam trzecią już z kolei pruską Stocznię Królewską. Podobnie w granice królestwa wszedł wtedy obszar leżącego na zachodzie niemieckiego państwa Hanower, który dał królestwu dodatkowy szeroki dostęp do brzegów Morza Północnego, pozostawiając jednak port Wilhelmshaven wciąż jedynie samotną eksklawą w otoczeniu państwa Oldenburg.
Wojna z Francją i proklamacja Cesarstwa Niemieckiego
Jako naturalny przeciwnik politycznego wzmocnienia i realnego zjednoczenia ziem niemieckich w jedno silne państwo pojmowane było Cesarstwo Francuskie, którego znaczenie na arenie międzynarodowej starano się w Prusach ze wszystkich sił ograniczyć. Bismarck równocześnie zachęcał do szerszej współpracy niezależne państwa Niemiec południowych, które znalazły się poza federacją, oraz ostatecznie w lipcu 1870 doprowadził do wypowiedzenia wojny francusko-pruskiej, w której stronę Prus poparły wszystkie państwa niemieckie. Dzięki sprawnemu dowodzeniu wojsk lądowych i rozbudowanej sieci kolei żelaznych armia niemiecka szybko zajęła wschodnią Francję, a taktyczne zwycięstwo we wrześniu 1870 roku pod Sedanem stało się równoważne szybkim walkom pod Sadową z roku 1866.
Jeszcze przed oficjalnym zakończeniem wojny, w styczniu 1871 roku w Wersalu uroczyście ogłoszono akt utworzenia Cesarstwa Niemieckiego Deutsches Kaiserreich, zaś Cesarzem Niemieckim ogłoszonym został pruski król Wilhelm von Hohenzollern. W stosunku do konstytucji, relacji gospodarczych, linii politycznej i roli Królestwa Prus, było to praktycznie jedynie rozszerzenie kompetencji Związku Północnoniemieckiego i Niemieckiego Związku Celnego na resztę państw niemieckich. Zaraz potem podpisano ze stroną francuską zawieszenie broni na bardzo ciężkich warunkach, które zostały przyjęte w maju 1871 roku. Oprócz aneksji terytorium Alzacji i Lotaryngii do Cesarstwa Niemieckiego nowopowstała Republika Francuska zobowiązana została do spłaty wysokiej kontrybucji wojennej w wysokości 5 miliardów franków w złocie, z obowiązkiem spłaty do 1874 roku (choć Francuzom udało się tego dokonać do roku 1873). Wyposażone w najnowocześniejsze instrumenty prawne i finansowe Cesarstwo Niemieckie dzięki temu zastrzykowi kapitału weszło w nowy okres intensywnego uprzemysłowienia, zwany okresem założycielskim Gründerperiode.
Cesarska Marynarka Wojenna
W roku 1871 porty w Kilonii i Wilhelmshaven zostały ogłoszone Portami Wojennymi Rzeszy Reichskriegshäfen odpowiednio dla Morza Bałtyckiego i Północnego. W roku 1872, kiedy powołano Cesarską Marynarkę Wojenną Kaiserliche Marine, na jej oficjalną siedzibę wybrano Wilhelmshaven. Równocześnie wszystkie trzy pruskie Stocznie Królewskie w Gdańsku, Wilhelmshaven i Kilonii podniesione zostały do rangi Stoczni Cesarskich Kaiserliche Werft. W roku 1873 Wilhelmshaven otrzymało prawa miejskie tożsame do tych z Gdańska i Kilonii, które pozwalały na równomierny rozwój tamtejszego portu, stoczni, bazy marynarki i wspierającego to wszystko osiedla dla pracowników portowych, stoczniowców i marynarzy. W roku 1872 przyjęty został pierwszy perspektywiczny plan rozbudowy niemieckiej floty wojennej, w wyniku czego nastąpiło trwałe powiązanie rozwoju marynarki wojennej ze stoczniami krajowymi, w tym przede wszystkim trzema państwowymi Stoczniami Cesarskimi.
Zalepka listowa Stoczni Cesarskiej w Gdańsku ze zbiorów MFH.
Stocznia Cesarska w Gdańsku w roku 1889, po ukończeniu pierwotnego planu zabudowy zakładu przyjętego w roku 1873. Teren został połączony w jedną całość, pojawiła się nowa siatka ulic oraz regularna zabudowa ceglana (zbudowania czerwone) i drewniana (kolor żółty).
Połączyło się to z przyznaniem w roku 1873 dużych sum z kontrybucji francuskiej na rozbudowę tychże stoczni, przy czym ta w Gdańsku otrzymała fundusz w wysokości 9,21 miliona marek. Wszystkie trzy niemieckie stocznie państwowe weszły w nowy etap rozbudowy i produkcji, realizowanej na potrzeby nie tylko Królestwa Prus, ale całego Cesarstwa Niemieckiego. W Gdańsku w miejsce dotychczasowej lekkiej zabudowy powstawać zaczęły pierwsze stałe i solidne budynki ceglane, które systematycznie i równomiernie zapełniały od nowa zorganizowany teren zakładu, obejmujący teraz w sumie 24 hektary. Jako pierwszy murowany obiekt na terenie stoczni oddano do użytku w roku 1878 Główny Budynek Biurowy (z czasem nazwany Dyrekcją), wchodzący w skład kompleksu administracyjno-socjalnego. W tym samym roku do mieszczącej się obok głównej bramy zakładu doprowadzona została ze śródmieścia Gdańska nowa droga.
Szybko jednak Stoczni Cesarskiej w Gdańsku, jako najmniejszej z trzech siostrzanych stoczni, przydzielono budowę prostszych i mniejszych jednostek. Utrzymano także zadanie remontów, którego nie realizowano w takiej skali w Kilonii i Wilhelmshaven. Powstawały tu oprócz korwet i kanonierek różnego rodzaju awiza (kolonialne jednostki łącznościowe), stawiacze pław i latarniowce, transportowce dla marynarki czy holowniki. Większe zamówienia na okręty wojenne (pancerniki) kierowano głównie do stoczni w Kilonii i Wilhelmshaven, gdzie w Portach Wojennych Rzeszy obok zakładów produkcyjnych i nowoczesnej infrastruktury przeładunkowej ulokowano z czasem także rozbudowane koszary wojsk marynarki. Z drugiej strony to sama technika okrętowa szła coraz szybciej do przodu. Zwodowany w końcu po czterech latach budowy w roku 1872 w Stoczni Cesarskiej w Gdańsku, a w roku 1875 przekazany do czynnej służby okręt Hansa, jak się okazało ze względu na korozję drewnianego kadłuba trzeba było wycofać już w roku 1888, a następnie przekazać do złomowania w roku 1906. W roku wodowania okrętu Hansa podjęto się budowy jeszcze bardziej zaawansowanej jednostki - zwodowana w roku 1877 w Stoczni Cesarskiej w Gdańsku korweta pancerna Moltke była pierwszym niemieckim okrętem o całkowicie żelaznym kadłubie.
Plan budowy Cesarskiej Marynarki Wojennej z roku 1872 był jednak nader skromny, gdyż aż do przełomu XIX i XX wieku flotę wojenną w Cesarstwie Niemieckim traktowano jako drugorzędną siłę bojową, a siły na arenie międzynarodowej upatrywano się w przemyśle i wojskach lądowych. Pierwsze plany mówiły o uzyskaniu floty w liczbie 100 jednostek, przy czym składały się na to wszystkie typy i klasy okrętów (od największych pancerników po najmniejsze niezdatne do walki jednostki wyłącznie pomocowe), a część z tego były to jednostki już od kilku czy kilkunastu lat pełniące czynną służbę. Działania marynarki w przypadku wojny miały ograniczać się do obrony wybrzeży i zapewnienia bezpieczeństwa handlu morskiego, czy od końca lat 80. XIX wieku także wymiany towarowej z własnymi koloniami. Dopiero wstąpienie na tron niemiecki w roku 1888 wnuka króla Wilhelma - Wilhelma II von Hohenzollerna i objęcie sterów niemieckiej marynarki przez Alfreda von Tirpitza w roku 1895 otworzyło nową drogę zbrojeń i budowy silnej marynarki, mającej otwarcie konkurować z flotami wroga (angielską, francuską, rosyjską). Ale o tym i o samej rozbudowie Stoczni Cesarskiej w Gdańsku w latach 70. i 80. XIX wieku już innym razem.
Morska Fundacja Historyczna i właściciel terenu Stocznia Cesarska Development
zapraszają do zwiedzania Szlaku Stoczni Cesarskiej, który został udostępniony z październiku 2018 roku.
Część tablic poświęcona jest powstaniu i działalności Stoczni Cesarskiej w Gdańsku
oraz jej infrastrukturze wykorzystywanej przez kolejne zakłady w XX wieku.
